استان آذربایجان شرقی همواره پرچمدار اقتصاد و صنعت ایران بوده است و در ادامه پیشینه تاریخی پرافتخار خود، در عصر جدید از بیش از یکصد سال پیش تاکنون شاهد دوره جدیدی از توسعه بویژه در حوزه صنعت بوده است.

درحال حاضر آذربایجان شرقی با تعداد ۳۶۴۴ واحد صنعتی فعال با سرمایه ای بالغ بر ۱۱۸۸۷۹ میلیارد ریال و اشتغال ۱۰۵۲۵۵ نفر به عنوان یکى از قطب هاى مهم صنعتى کشور به شمار می رود که در مقایسه با کل کشور از لحاظ تعداد، سرمایه و اشتغال به ترتیب رتبه های ۶ ، ۸ و ۷ را دارا می باشد. آمار نشان می دهد ۵٫۱۳ درصد از کل واحدهای فعال کشور در استان آذربایجان شرقی می باشد.

وجود خطوط ارتباطی با اروپا، منطقه قفقاز و ترکیه و واقع شدن در کریدورهای بین المللی حمل و نقل، قدمت ۱۰۰ ساله اتاق بازرگانی و صنایع و معادن تبریز، نمایشگاه بین المللی تبریز، تالار بورس اوراق بهادار، شهرک های صنعتی عمومی و تخصصی، شهرک صنعتی سرمایه گذاری خارجی، دانش فنی و نیروی انسانی متخصص سطح بالا و وجود منطقه آزاد تجاری ارس و منطقه ویژه اقتصادی سهلان در استان ازجمله ظرفیت های توسعه صنعتی و معدنی این استان محسوب می شود.

• بررسی مقایسه ای ادوار توسعه در آذربایجان شرقی در ۳ مقطع تاریخی مهم معاصر

نگاهی به تاریخچه توسعه صنعتی در آذربایجان شرقی نشان می دهد، روند توسعه در این خطه فراز و نشیب های مختلفی داشته است.

بمنظور بررسی تطبیقی روند توسعه در آذربایجان شرقی طی ادوار مختلف عصر جدید، سه دوره تاریخی قاجار، پهلوی و بعد انقلاب اسلامی را بلحاظ ویژگی های سیاسی متمایز، انتخاب کرده و این ادوار را در برش صنعتی مورد مقایسه قرار داده ایم.

دوره اول توسعه صنعتی استان؛ قاجار

آغاز توسعه صنعتی آذربایجان شرقی را می توان به اواخر قرن ۱۳ و دوره قاجار دانست.

راه اندازی اولین کارخانه نخ ریسی بزرگ در تبریز در سال ۱۲۸۸ و کارخانه کبریت توکلی در سال ۱۲۹۷ شمسی در تبریز (که در سالهای ۱۳۱۸ و ۱۳۱۹ جمع کارکنان این کارخانه به ۹۰۰ نفر می رسید) و استقرار ۵ واحد بزرگ صنعتی از ۸ واحد بزرگ صنعتی کشور در طول سالهای ۱۲۹۷- ۱۳۰۴ سابقه تاریخی ممتاز این استان را در عرصه صنعتی کشور به خوبی نشان می دهد.

در همین دوره، اولین کارخانه چرم سازی ایران در سال ۱۳۰۸ در تبریز با نام چرم خسروی راه اندازی شد که آغازگر ایجاد صنایع بزرگ چرم سازی و صنایع وابسته همچون صنعت کفش در استان و کشور محسوب می شود.

صنایع نساجی معروف همچون حوله برق لامع (۱۳۰۸) که اولین صنعت حوله بافی کشور محسوب می شود و … از دیگر صنایع بزرگ و معروف تبریز در این دوره می باشد.

• دوره دوم صنعتی شدن استان؛ دوره پهلوی

در دوره دوم توسعه صنعتی استان شاهد تاسیس واحدهای بزرگ صنعتی نظیر ماشین سازی (در سال ۱۳۴۵)، تراکتورسازی ایران، ایدم، هاکسیران و درمن دیزل در دهه ۵۰ بودیم که منجر به رشد و شکوفایی شهر تبریز و بالا رفتن سرعت توسعه آذربایجان شرقی در بین استان های دیگر شد.

تمرکز بر صنایع سنگین و مادر بویژه در حوزه صنایع ماشینی از ویژگیهای متمایز این دوره بود.

همچون دوره اول، توسعه صنایع در این دوره نیز منحصرا در شهر تبریز متمرکز شده بود.

از اشتباهات بزرگی که در این پروسه انجام شد استقرار واحد‌های مزبور در منطقه غرب تبریز و در مسیر بادهای غرب به شرق تبریز بود که هوای آلوده را به داخل شهر پمپاژ می کنند.

• دوره جدید توسعه صنعتی استان؛ بعد انقلاب

مرحله جدید و سوم توسعه صنعتی استان آذربایجان شرقی همزمان با کل ایران و از تقریباً ۴۰ سال پیش با احداث صنایع جدید در حوزه های متنوع و با گستره استانی بیشتر آغاز شد که برخی از این واحدهای صنعتی بزرگ، جزو قطبهای صنعتی مهم کشور و حتی در عرصه منطقه ای محسوب می شوند و تحقق بطور متوسط ۵ .۱ هزار میلیارد ریال سرمایه گذاری در سال، معرف بالندگی حوزه صنعت و معدن در استان می باشد.

تنوع محصولات، تربیت نیروی متخصص، تکنولوژی های جدید و گستره استانی پیدا کردن، از ویژگی های مهم رشد صنعتی استان در این دوره می باشد.

واحدهای صنعتی نمونه و بزرگ استان ایجاد شده در بعد انقلاب

احداث و راه اندازی صنایع بزرگ و مگا پروژه هایی همچون، پتروشیمی تبریز، پالایشگاه تبریز، مس سونگون، صنایع غذایی شیرین عسل، فولاد میانه، ایران خودرو تبریز، شرکت خودروسازی آمیکو، داروسازی زهراوی، سرم سازی شهید قاضی و… و انبوه صنایع مستقر در شهرک سرمایه گذاری خارجی و شهید سلیمی و منطقه آزاد ارس و دیگر شهرک های صنعتی مختلف در سطح استان از جمله شاخص های نمونه توسعه صنعتی استان در طی دوره بعد از انقلاب اسلامی به شمار می آیند که بعضا حتی در سطح بین المللی نیز دارای برند و اعتبار ویژه می باشند.

شهرک های صنعتی و مناطق آزاد و ویژه اقتصادی

این استان مفتخر به احداث اولین شهرک سرمایه گذاری خارجی است که بعد از انقلاب اسلامی راه اندازی شده و یکی از قطبهای صنعتی و اقتصادی بزرگ استان و حتی کشور محسوب می شود. حجم سرمایه گذاری در دست اجرا در این شهرک ۵ .۱ میلیارد دلار برآورد می شود که رقم بسیار بزرگی است.
آذربایجان شرقی با داشتن ۳۴ شهرک صنعتی و ۱۵ ناحیه صنعتی و همچنین پروژه در دست اجرای شهرک صنعتی ۱۰۰۰۰ هکتاری بعثت در غرب تبریز گامهای اساسی در احداث زیر ساختها را برداشته است بطوریکه شهرک شهید سلیمی با استقرار صدها واحد صنعتی بزرگ و کوچک در بخش های مختلف یکی از بزرگترین قطب های صنعتی کشور و منطقه محسوب می شود.
تاسیس منطقه آزاد ارس در شمال استان و فعالیت دهها واحد صنعتی که اغلب نیز با سرمایه گذاری خارجی انجام شده است، یکی دیگر از شاخصهای توسعه صنعتی استان در دوره بعد انقلاب است.

پایلوت شدن برندهای صنعتی معروف استان در بعد انقلاب
در بخش صنایع شیمیایی و سلولزی، آذربایجان شرقی با داشتن پتروشیمی تبریز و صدها واحد سلولزی توانسته تولیدات خود را علاوه بر عرضه به بازارهای داخلی به کشورهای مختلف دنیا نیز صادر کند.

در صنعت چرم، آذربایجان شرقی ۳۰ درصد از تولیدات چرم کشور را تامین می کند. آذربایجان شرقی همچنین دارای رتبه نخست کشوری در زمینه تولید شیرینی و شکلات می باشد و قادر است بیش از ۵۰ درصد از نیازهای این بخش کشور را برآورده سازد.

وجود واحدهای مهم و بزرگ دارویی و صنایع تبدیلی کشاورزی در زمینه های مختلف نیز از دیگر ویژگی های صنعت این استان در دوره جدید بعد از انقلاب محسوب می شود.

بخش صنایع فلزی و برق نیز از دیگر بخش های صنعتی مزیت دار و موفق آذربایجان شرقی است که وجود بزرگترین تولید کننده الکتروموتور کشور و تولید انواع لوازم خانگی از جمله یخچال، کولر، بخاری، آبگرمکن، لباسشویی و سایر لوازم را می توان از جمله این مزایا نام برد بطوریکه امروزه آذربایجان شرقی صاحب بسیاری از برندهای معروف تولیدات لوازم خانگی محسوب می گردد و با بیش از ۲۰۰ واحد بزرگ وکوچک با اشتغال زایی بیش از ۷۰ هزار نفر رتبه اول کشور را دارد.

وجود واحدهای کم نظیر تولید پمپ و توربین، واحدها و طرح های بزرگ ذوب و نورد در بخش فولاد، قطعه سازانی که قادر به تولید ۹۰ درصد قطعات مورد نیاز خودرو هستند و فعالیت چندین واحد خودروسازی سنگین ازجمله اتوبوس، کامیون و کامیونت نیز از جمله توانمندی های صنعتی استان محسوب می گردد که اغلب در دوره بعد انقلاب تاسیس و فعال شده اند.

توسعه بخش معدن در استان
آذربایجان شرقی علاوه بر صنعت، در بخش معدن نیز پتانسیل های بالایی دارد که در مرحله توسعه صنعتی بعد از انقلاب در استان مورد تاکید و توجه خاص مسوولان و سرمایه گذاران قرار گرفته است .
واحد صنعتی بزرگ مس سونگون و ایجاد شهرک تخصصی صنعتی مس و استقرار صنایع جانبی با رویکرد صادراتی به صورت مجموعه صنعتی معدنی با لحاظ شرایط زیست محیطی و اکولوژیکی منطقه از شاخصهای برجسته توسعه صنعتی استان در بعد از انقلاب به شمار می رود که در سطح کشور و منطقه ای دارای برجستگی و اهمیت اقتصادی خاص می باشد.

بهره برداری از معادن غنی کائولن در منطقه زنوز و احداث صنایع جانبی به خصوص سیمان، سرامیک سازی، داروسازی، کاغذ سازی، تشویق و حمایت از ایجاد واحدهای تحقیق و توسعه (R&D) در مراکز تولیدی، توسعه و تجهیز نواحی صنعتی وابسته به جهاد کشاورزی نیز از سایر شاخصهای توسعه کمی و کیفی بخش صنعت و معدن استان است .

مزیتهای توسعه صنعتی استان در بعد از انقلاب

بطور کلی مزیتهای توسعه صنعتی استان آذربایجان شرقی در بعد از انقلاب نسبت به قبل را می توان عمدتا موارد زیر دانست:
۱) فراهم شدن فرصت مشارکت بیشتر بخش خصوصی در صنعت
۲) توسعه متوازن صنعت در سطح استان(تمرکززدایی از مرکز استان) که موجب شکوفایی ظرفیتهای منطقه ای و رشد مناطق کم برخوردار و جلوگیری از گسترش مهاجرت شده است
۳) خروج از تک بخشی شدن صنعت و ایجاد تنوع در توسعه صنعتی در بخش های مختلف دیگر که موجب بهره وری ظرفیت های مختلف صنعتی استان و رفع بخش زیادی از نیازهای اصلی کشور و قطع وابستگی ها به خارج شده است
۴) برندسازی برای استان و کشور از طریق صنعت در سطح بین المللی
۵) توسعه صادرات و ارزآوری و مثبت شدن تراز تجاری استان و کشور
۶) افزایش سهم صنعت از سهم کل تولید ناخالص ملی و کمک به پایداری وایجاد توازن در اقتصاد
۷) افزایش سهم صنعت از سبد اشتغال و ایجاد تنوع شغلی و فرصت های اشتغال برای سلایق و تخصص های مختلف
۸) احداث واحدهای صنعتی بزرگ و معروف
۹) افزایش چند برابری واحدهای صنعتی استان

معایب و ابهامات

علی رغم پیشرفتهای موجود، برخی نقاط ضعف و ابهامات در روند توسعه صنعتی استان و دورنمای آتی آن وجود دارد که لازم است از سوی کارشناسان و صاحبنظران این حوزه خصوصا مسئولان مربوطه پاسخ داده شود.

از جمله اینکه :
۱- آیا وضعیت کیفی توسعه صنعتی استان در بعد انقلاب، همپای رشد کمی قابل توجه حاصل، قابل قبول بود؟

۲- آیا اولویت بندی و سیاستهای کلان توسعه صنعتی استان در ادوار گذشته، درست و اصولی بوده است؟
توضیح اینکه، اولویت بندی فعالیتهای صنعتی استان آذربایجان شرقی بر مبنای شاخصهای مزیت تولیدی ، ضریب مکانی ارزش افزوده و ضریب مکانی اشتغال و سایر شاخصهای مطرح شده نشان می دهد به ترتیب: ۱- تولید ماشین آلات و تجهیزات طبقه بندی نشده درجای دیگر ۲- تولید مواد و محصولات شیمیائی، ۳- دباغی و عمل آوردن چرم و… ۴- صنایع مواد غذائی و آشامیدنی ۵- تولید سایر محصولات کانی غیرفلزی ۶- تولید محصولات فلزی فابریکی بجز ماشین آلات ۷- تولید منسوجات و ۸- تولید سایر وسایل حمل ونقل، اولویتهای اول تا هشتم فعالیتهای صنعتی استان را تشکیل می دهند که بر این اساس باید بررسی کرد آیا روند توسعه صنعتی استان در چرخه معقول و اولویت داری پیش می رود یا نه؟

۳- ادامه اشتباه دوره پهلوی در تمرکز احداث واحدهای صنعتی عموما آلاینده در منطقه غرب تبریز و تشدید بحران آلایندگی هوا در شهر تبربز 

اشکالات وارد بر حوزه صنعت استان طی ۴۰ سال بعد از انقلاب از منظر کارشناسان می تواند شامل طیف بیشتر و موارد دیگری هم باشد که می تواند محل بحث باشد.

گفتنی است علی رغم تلاشهای نگارنده برای جمع اوری آمار و داده های لازم و دیدگاه مسئولان صنعتی استان در این خصوص، مسئولان اداره کل صنعت، معدن و تجارت استان رغبتی برای همکاری نشان ندادند!