یاداشت علمی تحلیلی اعتدال پرس*/

تحولاتی که در دانش فنی و حمل و نقل و ارتباطات پدید آمده در حال ساختن جهانی هستند که در آن هر چیزی را میتوان در هرجای دنیا ساخت و در هر جای دیگر فروخت.

به این ترتیب  تحولات جهانی  بوجود آمده این امکان را میسر ساخته است که همه چیز جهانی باشد یعنی فواصل مکانی و زمانی  پوسته دیرین خود را عوض نموده و با لفافه ای جدید و منعطف در عرصه جهانی خودنمایی نماید.

حمل و نقل هوشمند (ITS)  بعنوان یک ضلع تحولات جهانی در سایه دانش فنی و ارتباطات دوربرد بر طبیعت و موانع حاصله از آن غلبه نموده و باعث تقلیل هزینه های زمانی و مالی نقل و انتقال کالا و مسافر گردیده است . کشورها با شرکت های اقتصادی توانمند در حال جذب دانش و استفاده از مزیت های نسبی خود در سطح بین المللی هستند و برای رونق دهی و گسترش جریان کالا و مسافر در سطوح ملی و فراملی در حداقل زمان با سیستم های حمل ونقلی پیشرفته در حوزه های سخت افزاری (شبکه های جاده ای – ریلی و .. ) و نرم افزاری (قوانین و نیروی انسانی و …..) برنامه ریزی می نمایند.

در این میان کشورهایی موفق هستند که با استفاده از موقعیت جغرافیایی ممتاز و تامین زیر ساخت های مورد نیاز حمل و نقلی و بازرگانی در مسیر جریان ارتباطات قرار گرفته و از جوانب بین المللی حمل و نقلی منتفع شده باشند.

ایران در طول تاریخ در محل گره کریدورهای ترانزیتی قدیم و جدید و در مسیر دنیای تولید و مصرف قرار گرفته است. وجود جاده ابریشم و شاهی ، شاخه هایی از کریدور غرب- شرق و جدیداً کریدور معجزه آسای  شمال – جنوب در تقلیل هزینه های زمانی و مالی نقل و انتقال کالا مابین کشورهای آسیایی و اروپایی ، می تواند در صورت تغییر در ساختارهای فیزیکی و قانونی حمل و نقل ایفاء وظیفه نموده و بعنوان رقیب درآمدهای نفتی در کشورمان نقش آفرینی نماید.

 بنظر می رسد موارد مشروحه ذیل از علل عدم کارآمدی ایران با موقعیت ممتاز ترانزیتی بوده است:

1. تشریفات موازی ادارات و سازمانهای ذیمدخل در حوزه حمل و نقلی.
2. کمبود امکانات ارزیابی مکانیزه و افزایش زمان تشریفات حمل و نقلی و گمرکی .
3. مکانیزه نبودن امورات اکثریت ادارات حمل و نقلی .
4. شبکه ای نبودن سیستم های حمل و نقلی و گمرکی در ایران و عدم ارتباط آن با سیستم های حمل  و نقل جهانی ( البته در سالهای اخیر این موضوع شروع شده ولی در سطح بین المللی این اقدامات مورد مقبول نیست).
5. فرسوده بودن ناوگان باری ریلی ، جاده ای و هوائی .
6. ناکارآمد بودن شرکت های حمل و نقل خرد پا ( کریر و فرواردر ) و قادر نبودن آنها جهت رقابت با شرکت های توانمند و بزرگ دنیا حتی کشورهای منطقه ای .
7. ضعف در زیرساختهای پس کرانه ای  برخی بنادر و نقاط فعال عبوری .
8. نبود طرح جامع حمل و نقل کارآمد ، و بهنگام نبودن آن با عنایت به تحولات  حاصله جهانی برای مدیریت حمل و نقل ترانزیتی کشور.
9. پایین بودن میزان آگاهی و سواد دست اندرکاران حمل و نقل کشور (شرکت های حمل و نقل و رانندگان و ….) برای همسوئی با تحولات حمل و نقل جهان .
10. عدم عنایت به برنامه های حمل و نقلی مناطق آزاد بعنوان حلقه های اتصال حمل و نقل بین المللی و باضافه وجود موانع قانونی در اجراء قوانین مناطق آزاد در محدوده های ابلاغی برای رونق دهی به ترانزیت و صادارت مجدد و انبارداری و….

پایانه ها به عنوان دروازه ی ورود به شبکه حمل و نقل و محل تمرکز خدمان حمل و نقلی از نظر ایجاد امنیت ترافیکی و کاهش آلودگی ناشی از تردد و کاهش هزینه حمل و نقل حایز اهمیت می باشد.یکی از مکان های مهم در تبادل کالا و مسافر بین کشورها پایانه های مرزی می باشند که ساماندهی مرزهای زمینی (پایانه ها) می تواند در رونق حمل و نقل بین المللی اعم از صادرات و ترانزیت موثر می باشد. پایانه های مرزی با قرارگیری درمحل مماس مرزی با کشورهای همسایه ، بعنوان گرهگاه اتصالی حمل و نقلی ، متناسب با بازار های هدف منطقه ای و فرامنطقه ای ایران در حوزه صادرات و واردات و ترانزیت مورد بهره برداری قرار میگیرند و بستره این پایانه ها محل گذر جریانات مسافر و کالاهای تجارتی و معاملاتی میباشد .

با اوصاف فوق شهرستان جلفا و منطقه آزاد ارس با عنایت به موقعیت ممتاز جغرافیایی و ترانزیتی و قرار گیری در میان دو قطب تولید و مصرف ( جنوبشرقی آسیا و شبه جزیره عربستان به کشورهای مشترک المنافع CIS) در جهت اتصال شبکه ریلی و جاده ای کشورمان به سیستم های ارتباطی کشورهای CIS و ترکیه ، و قرارگیری در هاب هوایی می تواند در جذب و جریانات ترانزیتی  نقش آفرین بوده و به عنوان یک حلقه تکمیلی در صورت تامین زیر ساخت های مربوطه فعالیت شتابان خود را سرعت بخشد. سوابق حمل و نقل جلفا گواه بر مدعای فوق می باشد.

پایانه مرزی نوردوز در محل اتصال در حلقه مماس مرزی ایران و ارمنستان قرار گرفته است . این پایانه با عنایت به رسالت خود بعنوان نقطه عبور حرکت جریانات کالا و مسافر از ایران  به ارمنستان و بالعکس ایفاء نقش می نماید .

در عصر حاضر که عصر فن آوری اطلاعات و ارتباطات است ، هر کشوری که بتواند با شناسائی کشور های هدف اقتصادی در سطح  منطقه و فرا منطقه ای مزیت های نسبی جدیدی تولید نماید، به همان اندازه جایگاه خودرا در پازل اقتصادی دنیا برای خود تثبیت و تکمیل می نماید .

ارمنستان با بازار ۳/۵  میلیون نفری در شمال غرب ایران با جمیع  پتانسیل ها و مزیت ها در حوزه تشکیل خوشه های مشترک بازرگانی ( بازارچه های مرزی و .. .) و حمل ونقلی و ….   برای افزایش تبادلات اقتصادی و ماحصل آن صلح منطقه ای از چندین حیث برای ایران دارای ارزش و مطلوبیت می باشد:

۱- ارمنستان بازار مناسب و مطمئن برای ایران می باشد .

۲-   با توجه به وجود معادن غنی زیر زمینی و فلزات گرانبها در ارمنستان این امکان میسر است که معادن با حداقل هزینه های زمانی و ریالی برای کارخانجات ایران  وارد و پویایی و تحرک را در تولید کالاهای واسطه ای و نهائی برای صنایع ایران ایجاد نماید  .

۳-   ارمنستان در مسیر اتصال ایران به کشور گرجستان که تنها کشور عضو شورای جهانی تجارت(WTO) است واقع شده است ،که این موضوع در جریانات کالاهای تجاری مابین ایران و کشور های منطقه ای  خیلی موثر و راه گشا است .

۴-   در حال حاضر کشور ارمنستان یکی از قطبهای نزدیک تعاملات دانشگاهی با ایران است .

۵- با عنایت به اینکه امارات متحده عربی ۴۹% بندرپوتی گرجستان را با نام دبی سیاه خریداری نموده است و یکی از  اتصالات مطمئن و نزدیک برای پیوند این دو قسمت از طریق خاک ایران و ارمنستان مهیا می باشد ، لذا در این فرایند و در مسیر جریانات کالا و مسافر پایانه مرزی نوردوز از اهمیت خاصی برخورد خواهد شد .

۶-   ایران و ارمنستان با توجه آثار تاریخی و فرهنگی و طبیعی ویژه و خاص از جمله قطبهای گردشگری برای همدیگر می باشد .

۷-   ایران  در مسیر ارتباط کشور های حاشیه خلیج فارس و جنوب شرق آسیا و ارمنستان می باشد .

با اوصاف فوق جهت تسریع در جریانات کالا و مسافر فی مابین کشور های ایران و ارمنستان می توان از دو حیث بستر های لازمه را در ادوار زمانی معین ، مشخص و تعیین نمود :

الف) برنامه ای :

در جهت تقویت فعالیت کریدور شمال – جنوب از محور ایران به ارمنستان و ایجاد زیر ساختهای لازمه برای پایداری و تداوم ارتباطات و تعاملات تجاری و سیاسی، می با یست اقداماتی بشرح ذیل از جانب برنامه ریزان دو  طرف مورد  مطالعه و اجرا قرارگیرد :

۱-   اصلاح و احداث جاده دسترسی مناسب و درجه یک به مرز ارمنستان برای سرعت دهی به حرکت کالا و مسافر و افزایش ضریب ایمنی سفر .

۲-   اتصال شبکه ریلی ایران به ارمنستان و به تبع  گرجستان و از طریق بنادر باتومی و پوتی گرجستان  به کشورهای حاشیه دریای سیاه و اروپائی .

۳-   با توجه به گذر فیبر نوری از نوردوز، برای تکمیل فرایند زیر ساخت های جهانی شدن بستر لازم ارتباطات دور برد در این محل احداث و تقویت گردد  تا زمینه های مناسب را برای استقرار و فعالیت شرکتهای توانمند بازرگانی و حمل ونقلی در منطقه مهیا نماید .

۴-   شرکتهای حمل ونقلی مشترک در دو طرف برای مدیریت جریانات حمل نقلی تاسیس و فعال گردد .

۵-   در مرزها و یا مراکز مناطق( استانها و شهرستانها ) سایت های با نقش و عملکرد حمل ونقل و انبار اختصاص یابد و با سرمایه گذاری مشترکی زیر ساختهای لازم برای انبار و به تبع فعالیتهای بسته بندی و سورت کالا …. که از جمله ملزومات تجارت جهان است ایجاد و مهیا شود .

۶-   قوانین مرتبط با تشریفات مرزی در یک بستره واحد با رویکرد تعاملات بین بخشی اصلاح گردد .

در ایران تعدد ادارات مستقر در مرز و وجود گرههای قانونی سبب ساز افزایش زمانی تشریفات مرزی می گردد . چون زمان این تشریفات از نرم های بین المللی زیاد است ، باعث می شود تا مسیر های جدید ترانزیتی توسط کشورهای دنیا به مانند هاب مینسک و پرلیسی بلاروس و غیره … شکل بگیرد و مزیت ترانزیتی ایران را مورد مخاطره قرار دهد .

۷-    اتاق بازرگانی بعنوان حامی بخش خصوصی جایگاه خود را مورد باز نگری قرار داده با روحیه  جدید در تعامل با تحولات جهانی قسمتی از  امورات بازرگانی را پیگیری و پشتیبانی نماید .

۸-   ایران برای هماهنگی قوانین تجارت بین الملل در سازمانهای و کنوانسیوانهای بین المللی حمل ونقلی و گمرکی  و بازرگانی عضو شود .

۹-   ارتقاء و افزایش توان علمی دست اندرکاران حمل ونقل و بازرگانی و گمرکی کشور برای درک بهتر تحولات جهانی حمل و نقل .

۱۰-  تامین زیر ساختهای حمل ونقل خصوصا” حمل ونقلی ترکیبی در جهت کاهش هرینه های زمانی و حمل نقل کالا و مسافر در خاک ایران و ارمنستان .

۱۱-  بروز رسانی برنامه های وزارت راه وشهرسازی در شمال غرب کشورمان با عنایت به شکل گیری منطقه آزاد ارس در آن با جمیع مزیتها و توانمندیهای برتر و تامین زیر ساخت های مرتبط برای رونق دهی به جریانات ترانزیتی اعم از اتصال شبکه ریلی جلفا – اصلاندوز و جلفا – بازرگان برای ایجاد نواری برای ارتباط دادن کشورهای حاشیه دریای خزر به ترکیه و به تبع اروپا، احداث فرودگاه و پایانه های بزرگ بار برای شکل دهی به عملیات ترانزیتی .

ب ) اجرائی و کوتاه مدت :

۱-تهیه مطالعات امکان سنجی و ارائه برنامه های مدون کوتاه مدت برای کاهش هزینه های زمانی و ریالی جریانات فیمابین کالا و مسافر .

۲- اصلاح قوانین مرتبط با حمل و نقل و کاهش تشریفات مرزی با مکانیزه نمودن صدور ا سناد مرزی و ارزیابی کالا .

۳- ایجاد باور در کارکنان ادارات مستقر در پایانه های مرزی مبنی بر اینکه عملکرد مطلوب آنها تاثیر مستقیمی را برای افزایش GDP منطقه ای و ملی دارد .

۴-نوسازی ناوگان باری و مسافری کشور در سطح استاندارد ها بین المللی در جهت حمل ونقل ایمن و سریع .

برنامه های پیشنهادی برای توسعه محدوده نوردوز

۱- احداث مجتمع خدماتی و رفاهی در محدوده نوردوز  برای پشتیبانی حمل و نقل بین المللی ( در سالهای اخیر مجوز لازم به سرمایه گذار برای تامین فضا داده شده است ) .

از جمله ضروریات اساسی برای محدوده ، احداث مجتمع برای استقرار شرکتهای حق العمکاری و بازرگانی و موسسات مالی و و اعتباری و بیمه هاو ……در پسکرانه پایانه مرزی  بعنوان ایست اختیاری است .

ضمناٌ احداث جاده دسترسی متناسب با طرح  تفصیلی سایت  حمل و نقل و انبار نوردوزمنطقه ازاد ارس  میتواند در رونق دهی حمل و نقل مسافر و کالا نقش آفرینی نموده و بدنه لازمه را برای شکل گیری کاربریهای مرتبط انجام دهد .

۲- تامین برق و گاز و آب مورد نیاز محدوده در شکل گیری کاربریهای مربوطه بمانند انبارها ، کاربریهای تجاری و خدماتی و اقامتی موقت و…. از ضروریات است .

 از : 

محمد ابراهیم نوشیروانزاده  (کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری)  و  مهدی محمدی (کارشناس ارشد مدیریت)