گزارش ویژه از اعتدال پرس(اعتدال آذربایجان)/

لجستیک، متشکل از کلیه فعالیت‏های پشتیبانی ‏است که شامل مواد، ذخیره‏سازی، برنامه تولید، حمل‏ونقل، بسته‏بندی، توزیع، طراحی سیستم‏ها، اطلاعات لجستیک، مدیریت و مهندسی سیستم‏های‏ پشتیبانی، مهندسی چرخه زندگی و خدمات مشتری است.

همکاری سازمان­های بزرگ یا بازارهای بین­المللی باعث احساس نیاز به شبکه لجستیک جهانی می شود. فعالیت‌های‌ لجستیکی‌ بر میزان‌ نرخ‌ تورم‌، نرخ‌ بهره‌وری‌، نرخ‌ سود و هزینه‌های‌ مربوط‌ به‌ انرژی‌ و دیگر خصوصیات‌ اقتصادی‌ تأثیرگذار است‌.

سهم فعالیت­های لجستیکی ۷ تا ۲۱ % تولید ناخالص داخلی دارند . میانگین این سهم ۱۲ % است. در ایران سهم حمل و نقل و لجستیک در تولید ناخالص داخلی کمتر از ۷ درصد است در حالیکه در ترکیه این سهم بیش از ۳۰% میباشد . هزینه­های تحمیلی به حوزه­های بازرگانی بخاطر نبود هاب­های لجستیکی بیش از ۳۰% است در حالیکه در کشورهای پیشرفته و حتی همسایه کمتر از ۹/۵ % است .

هاب لجستیکی دو کارکرد تسهیل فعالیت‌های لجستیک و ترافیک‌زا از طریق تامین فضا، شبکه‌های تجاری استراتژیک و خدمات حمل ‌و ‌نقل و ایجاد امکان ادغام و ترکیب جریان‌های کالا از طریق توسعه خدمات حمل‌و‌نقل خاص می باشد.

هدف از ایجاد هاب لجستیکی، به حداقل رساندن هزینه کل حمل‌ ونقل (به عنوان وظیفه و کارکرد مسافت) میان انواع هاب‌ها و مراکز، امکانات و تقاضاهای موجود است.

هاب‌های لجستیکی، مراکز و نقاط کانونی در یک منطقه ویژه هستند که در آنجا همه فعالیت‌های مرتبط با حمل‌ و نقل، لجستیک و ایجاد ارزش افزوده و توزیع کالاها برای ترانزیت ملی و بین‌المللی بر‌اساس اصول بازرگانی و توسط عاملان و فعالان گوناگون انجام می‌پذیرند.

 ایجاد باراندازها، مراکز و هاب لجستیکی عامل اصلی در زنجیره تامین مواد اولیه و شبکه توزیع محصولات وگسترش صادرات مجتمع‌های تولیدی و شهرکها و مناطق ویژه و خوشه‌های صنعتی استان‌ها می‌باشد. رشدSME ها و رقابت پذیری آن‌ها رابطه مستقیم با ایجاد و بهره برداری باراندازها، مراکز و هاب لجستیکی دارد.

ایران با جمعیت بیش از ۸۰ میلیون نفر ،در عین اینکه بزرگترین کانون تولید کالا است بلکه بعنوان بزرگترین بازار مصرف در کشورهای منطقه­ای نیز می­باشد. کشورمان در نقطه ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک جنوب­غرب آسیا  و در مفصل جریانات عبوری دنیای شرق – غرب و شمال – جنوب قرار گرفته است.

قرارگیری ایران در محل اتصال ۵ کریدور بین­المللی و ۵ کریدور منطقه­ای نشان از مزیت­های نسبی و رقابتی حمل و نقل و لجستیک در ایران بوده و زمینه تسهیل صادرات و واردات کالا را توامان با ترانزیت فراهم نموده است.

هر سال در داخل ایران بیش از ۱۰۰۰ میلیون تن کالا بین استانهای مختلف جابجا میشود که این میزان یا کالاهای صادراتی و وارداتی از /به استان است( محصولات داخلی ) یا کالاهای وارداتی و صادراتی از /به از کشورهای طرف مبادله است .

 برای آشنایی بیشتر، حجم صادرات و واردات در سال ۱۳۹۷ به ایران و استان آذربایجانشرقی بشرح ذیل ارایه میگردد :

صادارت:

    ایران:                                                                                                 استان :

تناژ: ۱۱۷میلیون ­تن­ کالا                                                       تناژ : ۱/۲ میلیون تن

ارزش­­ارزی : ۴۷ میلیارد دلار                                                   ارزش ارزی :۱/۲۵۰ میلیارد دلار 

نسبت تناژ استان نسبت به کشور : ۱ درصد

نسبت ارزش ارزی استان نسبت به کشور: ۲/۶ درصد

واردات :

     ایران:                                                                                        استان :

تناژ: ۳۰ میلیون ­تن­ کالا                                                       تناژ : ۵۰۰ هزار تن

ارزش­­ارزی: ۴۱ میلیارد دلار                                                   ارزش ارزی :۱/۷۵۰ میلیارد دلار 

نسبت تناژ استان نسبت به کشور : ۱/۶ درصد

نسبت ارزش ارزی استان نسبت به کشور: ۲/۶ درصد

اگر ما ارزش کالاهای صادراتی و وارداتی را در نظر بگیریم ارزش کالاهای وارداتی ۳/۵ برابر بیشتر از کالاهای صادراتی است . این نشان از خام فروشی کالاهای صادراتی  است .

استان آذربایجان­شرقی در شمال­غرب کشورمان در نقطه چهار راه شمال غرب کشور و در مفصل اتصال ایران از طریق کریدورهای ترانزیتی شمال – جنوب و غرب – شرق و تراسیکا به کشورهای ترکیه و قفقاز و عراق واقع است . این استان در طول تاریخ بعنوان پل اتصال و بازرگانی ایران به اروپا بوده و نقش بی بدیلی در عرصه بازرگانی و حمل و نقل بین المللی داشته است.

آذربایجان­شرقی نه تنها با دارا بودن دو مبداء ورودی و خروجی جاده ای ( جلفا و نوردوز ) و دو مسیر بین المللی ریلی ( جلفا و رازی) در عرصه ترانزیت دارای سابقه درخشانی است، بلکه در زمان جنگ تحمیلی و ناامنی بنادر جنوبی در دهه ۶۰ ، بعنوان دومین بندر فعال کشوری و مبدا ورود کالاهای وارداتی به میزان ۶ میلیون تن در سال فقط از شهر جلفا بوده است .

در شرایط حاضر تنش­های سیاسی را آمریکا و برخی کشورهای غربی با ایران پیش گرفته­اند. در این راستا برای بهره مندی از تمام توانمندیها و مزیتهای مکانی کشور خصوصا پتانسیلهای استان آذربایجانشرقی ( با موقعیت ممتاز جغرافیایی در عرصه مبادلات منطقه ای)، تغییرات رویکردی را در عرصه های برنامه ای و اقتصادی ایجاد نمود و با نقش دهی به استانهای مرزی که در تعامل با مبادلات ملی و منطقه ای هستند نسبت به کاهش محدودیت های کشورهای مذکور اقدام نمود .

ولی وجود نقصان­ها و نارسائی­ها در امر زیرساخت­های حمل و نقلی و لجستیکی و وجود نارسائی­ها در امر قوانین و مقررات و رویه­های جاری ، باعث شده است که استان آذربایجانشرقی مثل دهه ۶۰ در نقش­گیری بزرگترین مرکز واردات کالاهای ضروری مردم ناکارآمد بوده و امکانات و زیرساخت­های موجود بنا به دلایل ذیل بعنوان تهدیدات نقش­گیری استان در تجمیع و بازتوزیع کالا در بستره منطقه­ای و ملی باشد :  

• بسته شدن خط آهن ایران به شوروی سابق ( جمهوری­های آذربایجان ، ارمنستان و گرجستان وروسیه تا اروپا) بخاطر مناقشه قره­باغ . در دهه ۶۰ از طریق خط آهن جلفا هر روز بیش از ۳۰۰ واگن کالا به ایران وارد و هر روز بیش از ۱۰۰۰ دستگاه کامیون از گمرک جلفا بارگیری و به نقاط مختلف کشور کالا حمل می شد .
• استفاده از ظرفیت کامل مرز بازرگان در امر جابجایی کالا ( هر روز بیش از ۹۰۰ دستگاه کامیون از این مرز تردد می­نماید که بیش از آن امکان ارتقاء ظرفیت ورود و خروج نیست) . برای این موضوع باید در پسکرانه مرزهای بازرگان و جلفا و نوردوز محل تشریفات گمرکی و رسوب کالا در قالب مراکز لجستیکی احداث و یا مشخص گردد تا باعث ارتقاء ظرفیت خدمات­دهی مرزها گردد .
• قسمتی از محدوده انباری و دپوی کالا در گمرک جلفا ، به منطقه آزاد ارس بعنوان فاز صنعتی واگذار شده است. ظرفیت انباری در گمرک بصورت انبارهای عمومی و خصوصی کم و محدود است و اکثر انبارهای موجود قدیمی نیاز به بهسازی و حتی بازسازی دارند . ضمناً خالی بودن قسمتی از انبارها در گمرک جلفا وعدم حضور شرکتهای لجستیکی و پروایدری باعث شده است که از توان جلفا در امر تجارت و بازرگانی چنان استفاده نشود .برای پررونق سازی جلفا، فعال سازی کریدورهای ترانزیتی با کشورهای منطقه ای خواهد توانست زیرساختهای موجود را اقتصادی نماید .
• اکثر ظرفیت انبارهای منطقه آزاد ماکو و منطقه ویژه سهلان تکمیل است و ظرفیت دپو کالاهای جدید را در این استان غیر ممکن ساخته است.

با عنایت به اوصاف فوق برای ورود کالاهای صادراتی و وارداتی ایران از شمال­غرب و کاهش التهابات اجتماعی در ورود و عرضه کالاهای اساسی مردم ایران ، باید دولتمردان و سیاستگذاران مربوطه نسبت به اصلاح قوانین و رویه­ها …. و ایجاد ساختار فضائی اعم از انبار و ….. اقدام نمایند تا هنگام بروز مشکلات در در بنادر و یا مرزهای زمینی امکان واردات و حتی صادرات از شمال­غرب میسر گردد .

لذا برای وصول به این هدف ، پیاده­سازی پارادایم تمرکز­غیر­متمرکز ( تمرکز پراکنده ) میتواند راه گشای رفع معضلات امروزی و آتی گردد.

تمرکز امکانات در یک فضا بنا به اثرات سوء تمرکز مقبولیت ندارد . ولی تمرکز تولیدات و خدمات در یک خوشه که باعث ایجاد هم افزایی خدمات و تولیدات کالا گردد ، بعنوان تنها راه چاره رفع مشکلات فعلی مطرح می­گردد . مثلاً ایجاد مرکز لجستیکی برای نگهداری مواد غذایی مورد نیاز استانهای شمال غرب در پهنه تبریز و یا بستان آباد با صنایع مرتبط تبدیلی که این موضوع نه تنها باعث کاهش هزینه­های تولید میگردد بلکه مسبب کاهش هزینه­های حمل و نقل و خدمات شده و قیمت نهایی کالای تولید را به حداقل ممکن تقلیل میدهد . 

برای این منظور بایستی در کوتاه مدت و میان مدت اقداماتی بشرح ذیل مورد توجه برنامه­ریزان اقتصادی قرار گیرد:

کوتاه مدت :

• کاهش تشریفات و ارتقاء ظرفیت پایانه­های مرزی شمال­غرب کشور همانند بازرگان ، جلفا و نوردوز برای عبور کالاهای وارداتی و صادراتی
• کاهش تشریفات عبوری از پایانه­های مرزی با انتقال قسمتی از تشریفات به گمرکات پسکرانه
• مکانیابی فضاهایی که امکان رسوب کالا در استان را میسر می­دارد . مثلا استفاده از ظرفیت انباری صنایعی که تعطیل شده اند.
• ارائه مشوق­ها به کامیون­های خارجی از طریق دادن سوخت ارزان برای حمل کالاهای وارداتی و صادراتی
• کاهش هزینه­های عبور از قلمرو نخجوان از طریق کاهش عوارضات مرزی یا تعیین سهمیه معافیت از عوارضات مربوطه برای کامیون­های عبوری دوطرف.مثلا برای بازه زمانی اول ۱۰۰ کامیون از هر طرف در روز معاف از عوارضات مرزی باشند
• جذب شرکت­های لجستیکی داخلی و بین­المللی برای تسهیل و تسریع در جریانات عبوری کالا
• بررسی و رفع موانع اداری واجرایی مرتبط با ترانزیت و لجستیک ازمبادی ورودی _خروجی و هاب های لجستیکی استان

میان مدت :

• حضور در ترتیبات منطقه­ای کالا و خدمات برای اعمال تخفیفات ترجیحی و مشوقات قانونی با کشورهای هدف
• فعال­سازی کریدورهای منطقه­ای همنوا با کریدورهای بین­المللی با محوریت استان با کشورهای هدف
• مکانیابی و احداث هاب­های لجستیکی در تعامل با تجارت منطقه­ای و ملی
• مکانیابی ایجاد مراکز ایست اختیاری در پسکرانه پایانه­های مرزی برای افزایش ضریب خدمات دهی مرزها
• انتخاب استان­هایی با موقعیت چهارراهی بعنوان کانون نگهداری کالاهای اساسی­ منطقه­ای در قالب مراکز لجستیکی تخصصی
• توسعه وتقویت نهادهای اقتصادی _اجرایی غیر دولتی برای تصدی امور غیر حاکمیتی مرتبط با حمل ونقل

 تهیه و تنظیم: محمد ابراهیم نوشیروانزاده کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری

• آدرس کانال اطلاع رسانی اعتدال پرس در تلگرام :   @etedalpres